Ψάχνοντας να βρω το χαϊκού που είχα υποσχεθεί στη ΒΘΩ3 για την πεταλούδα και το όνειρο, ανακάλυψα δύο πράγματα:
α) Δεν ήταν
χαϊκού.
β) μια ιστοσελίδα-παρουσίαση βιβλίου ενός ψυχολόγου, που υπερασπίζεται με πάθος την άποψη ότι
οι νέοι -σε αντίθεση με ό,τι πιστεύουν οι περισσότεροι μεγάλοι- έχουν πολλά να πουν. Και το υποστηρίζει παρουσιάζοντας το πώς ερμηνεύσαν κάποιοι μαθητές το όνειρο του Τσουαγκ Τσου.
Κάποια στιγμή, πρόσφατα, συνειδητοποίησα πόσο συχνά, πόσο επίμονα, πόσο εύκολα και, τελικά, πόσο στερεότυπα επαναλαμβάνεται παντού –εκπομπές, περιοδικά, εφημερίδες, συζητήσεις στο σπίτι ή αλλού, ακόμη και σε μερικές από τις δικές μου τις παρέες– μια κουβέντα. Ότι, δηλαδή, οι έφηβοι δε μιλάνε, γιατί δεν έχουν τίποτε να πουν. [...] Ξεκαθαρίζοντας, καθώς συνηθίζω δυο τρεις φορές το χρόνο, χαρτιά που ήταν λειτουργικά πέρυσι ή και πριν από δυο τρία χρόνια, έπεσα πάνω σε κάτι γραπτά που είχαν φυλαχθεί, μαζί με άλλα κείμενα, χωρίς σκοπό κανένα – τότε. Ήταν γραπτά εφήβων, μαθητών λυκείου. Βρέθηκαν στα χέρια μου γιατί, εδώ και χρόνια, δίδασκα στο Κολλέγιο Αθηνών, στο Ψυχικό, σαν μάθημα επιλογής» «Ψυχο–λογική». Έτσι ονόμασα μια γενική εισαγωγή στις επιστήμες του ψυχισμού –ψυχολογία, ψυχανάλυση, ψυχιατρική– που απευθυνόταν, κατά κανόνα, σε μαθητές και μαθήτριες της Α' και Β' τάξης του λυκείου. Και τα παραπάνω γραπτά ήταν τα κείμενα –κι άλλες μορφές γραφής, όπως θα δούμε– που είχαν πλάσει οι έφηβοι αυτοί στο πλαίσιο του μαθήματος μου. Απαντήσεις, σχόλια ή και απλή καταγραφή για σκέψεις και αισθήματα που τους γεννούσε ένα ποίημα, μια ταινία, ένα λογοτεχνικό απόσπασμα ή κάτι από την ειδησεογραφία...
Έριξα μια ματιά στα χαρτιά αυτά. Ήταν η αναφορά που αναζητούσα. Η αυθόρμητη, διόλου εσκεμμένη ή κατευθυνόμενη ή προετοιμασμένη, γραφή εφήβων – η οποία, όπως θα δούμε, δεν αφήνει καμιάν αμφιβολία για τη θέση που νιώθω ότι ταιριάζει στην περίπτωση. Που δείχνει, δηλαδή, ότι ίσως οι περιστάσεις δεν τους ευνοούν – και όμως μιλάνε...
II. 1. Το όνειρο του Τσουάνγκ Τσου
Ο Τσουάνγκ Τσου ονειρεύτηκε πως ήταν πεταλούδα, κι όταν ξύπνησε δεν ήξερε αν ήταν άνθρωπος που ονειρεύτηκε πως ήταν πεταλούδα ή πεταλούδα που τώρα ονειρευόταν ότι ήταν άνθρωπος.Herbert Allen Giles. Chuang Tzu (1889)
Σημειώστε τις σκέψεις που σας γεννά αυτό το κείμενο.
Αυτός ο πασίγνωστος απόλογος από την Ανατολή, που βρίσκεται και στο βιβλίο Ταοϊσμός (Εκδόσεις Καστανιώτη, 1989, σελ. 26–27), αποτέλεσε την πύλη εισόδου των μαθητών μου στον κόσμο... Ποιον κόσμο; Ας δούμε...
Οι υπογραμμίσεις με πλάγια είναι δικές μου. Επίσης, κάτω από ορισμένα κείμενα, γραμμένο με μικρότερο μέγεθος γραμμάτων και πλάγια στοιχεία, βρίσκεται ένα σχόλιο δικό μου.
1. Ο Τσουάνγκ Τσου κατά την άποψη μου ήταν ένας άνθρωπος που ήταν καθημερινά υπό τρομακτική σωματική και ψυχική πίεση, δηλαδή όλοι οι άνθρωποι γύρω του τον καταπίεζαν. Γι' αυτό όταν έπεσε για ύπνο ξέχασε ότι ήταν άνθρωπος και έτσι φαντάστηκε ότι ήταν πεταλούδα, που μπορούσε να πετάξει και να πάει όπου θέλει, δηλαδή π.χ. αν στην πραγματική του ζωή ήθελε να δει μια συναυλία των METALLICA και δεν μπορούσε επειδή ήταν καταπιεσμένος, στο όνειρο του άνετα μπορούσε να πετάξει και να πάει να τη δει.
Όταν ξύπνησε, δεν ήξερε αν ήταν άνθρωπος που ονειρεύτηκε πως ήταν πεταλούδα ή πεταλούδα που ονειρεύτηκε ότι ήταν άνθρωπος. Αυτό πιστεύω ότι έγινε γιατί είχε πολύ μεγάλο πόθο για κάτι, π.χ. να δει σε συναυλία τους METALLICA, και γι' αυτό προτιμούσε να πιστεύει πως είναι πεταλούδα που ονειρεύεται κάτι άσχημο (δηλαδή πως είναι άνθρωπος ) παρά ότι είναι άνθρωπος που ονειρεύεται κάτι καλό (δϊ]λαδή ότι είναι πεταλούδα).
Η πεταλούδα για αυτόν θα ήταν ένα σύμβολο ελευθερίας και μέσω αυτού θα μπορούσε να κάνει ό,τι θέλει και ό,τι ποθούσε. Ενώ αν ήταν άνθρωπος, αυτό θα σήμαινε ότι ήταν παγιδευμένος σε μια κοινωνία, που δεν μπορούσε να κάνει ό,τι αυτός θέλει.
Συμπέρασμα από όλα αυτά βγαίνει ότι αυτός ο καταπιεσμένος «άνθρωπος» δεν ξέρει αν είναι άνθρωπος που ονειρεύεται ότι είναι πεταλούδα ή πεταλούδα που ονειρεύεται ότι είναι άνθρωπος, γιατί μέσα του θέλει να πιστεύει ότι είναι πεταλούδα και ότι είναι ελεύθερος να κάνει ό,τι θέλει και απλώς βλέπει έναν εφιάλτη (δηλαδή ότι είναι άνθρωπος) και όταν ξυπνήσει θα επανέλθει στην κανονική του ελεύθερη ζωή, δηλαδή στο ότι είναι πεταλούδα.
Πώς όλα φαίνονται αλλιώτικα, όταν αλλάξει το σημείο όρασης, το βλέμμα. Όταν το βλέμμα της πεταλούδας είναι αυτό που συντάσσει τον κόσμο. Έναν κόσμο όπου ο εφιάλτης της πεταλούδας είναι το να ονειρεύεται ότι είναι άνθρωπος...
2 Γιουλίνα Δ.
Ποτέ δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για το τι είμαστε, αυτό που έχει πάντα σημασία είναι το τι θέλουμε να είμαστε (σχετικότητα της ύπαρξης ενός όντος). Ένα όνειρο μπορεί να μην είναι όνειρο, αλλά μπορεί και να είναι. Εάν είναι ένα όνειρο, δείχνει πως ο άνθρωπος αυτός ήθελε ελευθερία στη ζωή του, γι' αυτό και χρησιμοποίησε σαν «πράγμα ονείρου» μια πεταλούδα. Ίσως εκφράζει την επιθυμία του ανθρώπου για μια αλλαγή της ρουτίνας που ζει, και την αντίστοιχη επιθυμία της πεταλούδας. Δεν ξέρουμε τι είμαστε, τι ψυχολογία κρύβει η ψυχή του καθενός, είναι εύκολο να λες: «Γεια, με λένε... και είμαι άνθρωπος», το θέμα είναι ότι όταν βλέπεις ανθρώπους άλλους λες: «Είμαι και εγώ έτσι, τι ωραία που ζω και μ' αρέσει έτσι που είμαι». Ή όταν βλέπεις μια πεταλούδα ή ένα σμήνος πουλιών λες: «Να 'μουν έτσι».
Δεν μπορούμε να ξέρουμε πότε είναι πραγματικότητα αυτό που ζούμε και πότε όχι, γιατί υπάρχει η περίπτωση να ζούμε κάτι και να μη μας αρέσει, ενώ να βλέπουμε κάτι στο όνειρο μας και να μας αρέσει. Έτσι, δεχόμαστε σαν πραγματικότητα το όνειρο και σαν όνειρο την πραγματικότητα.
ΟΛΑ ΕΙΝΑΙ ΣΧΕΤΙΚΑ.
Εδώ, μια έκφραση οριακή, ουσιαστική και γοητευτική – «πράγμα ονείρου». Και, στις τελευταίες φράσεις, η υπόδειξη ενός «κριτηρίου ψυχικής πραγματικότητας» –που είναι η ψυχική αξία αυτών που ζούμε. Σίγουρα, η ψυχανάλυση της φαντασίωσης έχει φθάσει και πιο πέρα – όμως, σίγουρα επίσης, πέρασε και από δω...
